Tri godine su prošle od momenta kada je Crna Gora prihvatila režim “dolarizacije” u monetarnoj sferi, odnosno EUR-izacije januara 2002. godine. Prva godina je bila obilježena više regulatornim i tehnièkim operacijama prelaska sa YUD na DEM i iskazivanja bilansa države, banaka, preduzeæa, preduzetnika u konvertibilnoj valuti. Ako je odluka o prelasku na “dolarizaciju” donijeta zato što je osnovni cilj bio iskazivanje bilansa u realnom novèanom tenderu, tada je koliko god bio svrsishodan ovakav cilj, on samo izraz kratkog roka. Interakcioni odnos razlièitih oblasti ekonomske politike može da utièe na suštinske promjene zajednice, države, na dugi rok. Crnogorsko trogodišnje iskustvo u prvi plan istièe monetarnu i fiskalnu politiku, kao dvije sfere ekonomske politike koje svojim ogranièenim rezultatima odreðuju ukupna ostvarenja procesa “dolarizacije” u Crnoj Gori. Od ovih institucija zavisi kredibilnost i stabilnost ukupnog finansijskog, a posredno, i ekonomskog sistema Crne Gore. Tri godine svakako nisu dug, ali jesu dovoljan vremenski period da se proporcije ekonomskih kretanja i privredna struktura sagledaju realistièno. Objektivno, naš je projektovani BDP 1,2 do 1,4 milijarde EUR za ovu godinu, naš rebalansirani budžet glasi na 451 milion EUR, javna potrošnja na nekih 775 miliona, a CB CG upravlja “portfeljom” koji je u bilansu stanja vrijedan 89 miliona EUR. Koristeæi ove nevelike numerièke pokazatelje kao start, željela bih naæi odgovor na sljedeæa pitanja: Prvo, da li Crna Gora ima svoje devizne rezerve i kolike bi one, struèno èitajuæi izvještaje /1/ monetarne institucije, trebale da budu? Drugo, u postupku “dolarizacije”, a uz napomenu da je Crna Gora bila odreðena platnobilansnim i fiskalnim deficitom, kako su se “kontrolisali” ovi negativni trendovi, odnosno odakle novèani fondovi za pokriæe? Treæe, šta nam donosi buduænost analizirajuæi poèetne godine “dolarizacije”? 1. Komparacije sa sistemima “dolarizovanih” ekonomija su, sa struènog stanovišta, veoma nezahvalne i relativno neprecizne stavke. Panama ima dugogodišnju istoriju primjene “dolarizacije” iza sebe, ali je njena ekonomija specifièna i svaka željena sliènost je samo akademski nivo argumentacije. Naravno, ima svoje devizne rezerve koje se jednostavno mogu precizirati na osnovu poznatih teorijskih koncepata. I, inflacija je decenijama manja nego u Sjedinjenim Amerièkim Državama èiju valutu, osim kovanog novca, koristi u monetarnom okviru. Zato bih se osvrnula na naše interne postavke odreðenih pozicija važnih za sagledavanje finansijskog sitema u CG. Citiram, “uži koncept” deviznih rezervi Crne Gore je nedavno aktuelizovan sa još nekim odreðenim “kreativnim” tumaèenjima brojki. Pažljivo analizirajuæi podatke iz izvještaja CB CG, u najveæoj mjeri se mogu saglasiti sa podatkom koji definiše iznos od oko 55 miliona EUR. To su sredstva koje je, u najveæem dijelu, CB CG deponovala kod odreðenog broja inostranih komercijalnih banaka, ili još preciznije, to su sredstva koja se nalaze u bilansu stanja kao “gotovina i gotovinski ekvivalenti”, uz naravno logièku napomenu da su ovo sredstva države Crne Gore. Zakon o Centralnoj banci Crne Gore precizira da centralnu banku osniva država i kako nema emisionu ulogu, u režimu “dolarizacije”, ovakva institucija ima neku specifiènu, ali tipiènu ulogu datu komercijalnim bankama. Sami bilansi govore u prilog ovoj tezi. A, odsustvo emisije sopstvene valute ne može znaèiti da se devizne rezerve mogu “kreativno” uoblièavati. Navedeni podatak se može jedino uveæati sredstvima koja æe se, nakon dogovora sa drugom èlanicom Unije, precizirati i unijeti u bilans (zlato, SDR (spacijalna prava vuèenja), rezerve kod Meðunarodnog monetarnog fonda za kvotu). Iskazujem profesionalnu rezervu da zbog toga što smo dolarizovana ekonomija i euro svi zajedno koristimo, od graðana do privrede i države, možemo depozite na bankarskim raèunima interpretirati kao “devizne rezerve” u nekom “širem konceptu”. Možda se ovo jedino može desiti ako je došlo do neke teoriji i praksi monetarnog poslovanja nepoznate “nacionalizacije” ili do nastavljanja nepreciznih tumaèenja da, citiram “..i novèana masa u opticaju može biti okarakterisana “deviznim rezervama” u režimu “dolarizacije””. Pošto ne vjerujem da do ovog scenarija uopšte može doæi, tada još jednom istièem koliko je relevantno držati se postupaka i podataka kojima se može ekonomski razvoj Crne Gore definisati na dugi rok. I, naravno još jedan argument manje na visinu “deviznih rezervi” Crne Gore. “Neto strana aktiva” (86,5 miliona EUR-2002.g., st. 26) sadrži saldo naših banaka na raèunima kod ino-banaka i to je “vlasništvo” privrede ili države, odnosno samih banaka i više je nego sigurno da ovi fondovi nijesu i ne mogu biti operativni/upotrebljivi za udarnu monetarnu instituciju, kao sredstvo kojim ona može raspolagati i upravljati. Njima jedino mogu upravljati banke u korist i po nalogu svojih klijenata, komitenata i vlasnika. Taèno je da ovim podacima monetarna institucija može marketinški-legitimno uticati na sigurnost finansijskog sistema, ali to nisu sredstva koja se mogu operacionalizovati bez naloga vlasnika u cilju “gašenja kriznih pojava”. 2. Bilans plaæanja Republike Crne Gore za 2001. godinu obilježavaju minusni saldo robnog bilansa od 436 miliona USD, uz pozitivna salda bilansa usluga, bilansa liènih primanja, transfera i pod-bilansa kapitalnih i finansijskih transakcija, što ukupni deficit formira na nivou od 164 miliona USD. Za 2002. godinu krajnji negativni saldo je u vrijednosti od 40 miliona USD. Saglasna sam da, nedvojbeno, administracija, monetarna i državna, ima diskrecioni autoritet da utièe na ukupna kretanja u bilansu plaæanja. Ipak, realno sažimanje podatka od 121 milion EUR ukazuje da su resursi razvoja Crne Gore prodati kako bi se “kontrolisao” nivo ukupnog platnobilansnog deficita. Jugopetrol, hoteli, ili neke preostale kompanije koje su predviðene za buduæu prodaju, rješavaju kratkoroèno kriznu situaciju. Dugoroèno znaèe da æe generacije poslije nas plaæati naše dugove i naše nepromišljenje strateške odluke. Bilans plaæanja za period 2000.-2002. godine u milionima USD izgleda ovako: Robni bilans 2001.g. 436,0 - 2002.g. 402,0, Bilans usluga 105,7 - 95,3, Bilans liènih primanja 75,4 - 62,8 i Kapitalne i finansijske transakcije 10,7 - 121,1. 3. Citiram “…rezultat evidentiranih budžetskih izdataka je na osnovu isplata, a ne na osnovu preuzetih obaveza koje su vrlo visoke i èije bi izmirivanje zahtijevalo znaèajna budžetska sredstva…” (Godišnji izvještaj CB CG, st. 18) Intenciono sam navela samo dio iz prezentacije koja se dotièe fiskalnog sektora u RCG. O “fiskalnoj disciplini” se u postupku “dolarizacije” mora strogo voditi raèuna. Deficit budžeta je dozvoljen, ako su unaprijed (“ex ante”) u cjelosti predviðena sredstava iz kojih æe biti pokriven. Budžet RCG je u konstantnom deficitu. Prethodne godine je “poboljšan” prihodima od prodaje Jugopetrola koji su ušli u raèunovodstveni iskaz završnog raèuna za 2002. godinu, u iznosu od 37,7 miliona EUR. Ukratko se i pri ovoj problematici može zakljuèiti da je prodaja Jugopetrol-a obezbijedila uslove da se budžetski deficit umanji, odnosno “pokrije”. Istièem da su svi podaci optereæeni veæim iznosima kada se upotpune deficitom ukupne javne potrošnje. Odgovor na pitanje, a šta æemo kada ne budemo imali šta više da prodajemo, vjerujem da æemo nametnuto tražiti u buduænosti, jer strukturne promjene konjukture crnogorske privrede nijesu zapoèete na tržišnim i konkurentnim osnovama koje obezbjeðuju uveæanje na dugi rok, odnosno poboljšanje kvaliteta življenja. 4. Da li je ekonomski prosperitet na dugi rok moguæ, odnosno održiv? Èinjenica je da su zakonske norme objektivni, limitirajuæi faktor u radu CB CG. Takoðe, znaèajna ogranièenja su definisana samim procesom “dolarizacije”, odnosno kupovine/pozajmice lokalnog novèanog tendera. U sferi kontrole banaka, obezbjeðenja uslova za neometan unutrašnji platni promet i statistièkog praæenja relevantnih trendova i indikatora, nesumnjivo je došlo do regulatornih pomaka na bolje. Ipak, razvojni impuls nije preusmjeren ka privredi i bankama, tako da su ukupni rezultati više nego oskudni. Uzroèno-posljedièno, fiskalna politika je izvor makroekonomske nestabilnosti na, relativno definisano, srednji rok. Projekcije rasta zvaniènih institucija do 2006. godine vode ovom zakljuèku, jer rast BDP skoro u sliènom procentu prati rast budžetske potrošnje (izvor: Agenda). Deficiti bilansa plaæanja i javne potrošnje ciljano usmjeravaju ka svjesnom zaduživanju, ne uzimajuæi u obzir naslijeðena stanja inostranih potraživanja. Ako bi postojala precizna strategija izmjene privrednih targeta za period od 5-7 godina, možda bi bilo moguæe kontrolisati sve ove parametre. Meðutim, naše “èuvanje statusa quo” i raznovrsnih monopola i grupacija, uz oèigledne zakonsko-papirološke “reforme” samo produbljuje neizvjesnost i udaljuje odgovornost dugog roka iz promišljanja o ekonomskom razvoju Crne Gore. /1/ Autor naglašava da su korišæeni podaci sastavni dio Godišnjih izvještaja CB CG za 2001. i 2002. godinu, Finansijskog izvještaja i izvještaja revizora CB CG i brošure koja je uraðena kao Godišnji izvještaj o radu za 2002. godinu. (kraj)